του Ευθύμη Κουτσούκη (Mr EX)
Φωτογραφίες: Βασίλης Κουρούπης (http://www.vasiliskouroupis.com/)
«Ευθύμη, θα χρειαστούν δέκα φύλλα του Εξαρχειώτη, για να χωρέσουν όλα αυτά που αναφέραμε…», τόνισε χαριτολογώντας κατά τη διάρκεια της κοινής του συνέντευξης με την Ρίτα Αντωνοπούλου, ο Θάνος Μικρούτσικος.
Πραγματικά μια ευρεία κουβέντα περί της ανθρώπινης φύσης, του πολιτισμού, της τέχνης, του “ροκ”, των Εξαρχείων… Με αφορμή την παράσταση / υπερπαραγωγή “Ταξίδι στο Σταυρό του Νότου”, στο Θέατρο Badminton, συναντηθήκαμε προκειμένου να δημιουργήσουμε ένα… σταθμό ελεύθερης συζήτησης, όπως ο “ΕΞ” συνηθίζει. Η καλλιτεχνική οντότητα του Θάνου Μικρούτσικου, κατά γενική ομολογία ανεκτίμητη. Η δε Ρίτα Αντωνοπούλου αναγνωρισμένη ως μία από τις σπουδαιότερες σύγχρονες ερμηνεύτριες. Η ΕΞ επαφής επικοινωνία μας ζεστή, πραγματικά φιλική, σαν να γνωριζόμασταν… Δύο άνθρωποι διαφορετικοί, με κοινά καλλιτεχνικά στοιχεία και ταυτόσημο χαρακτηριστικό τη διάθεση να εκφραστούν αληθινά, ανεξάρτητα κι ΕΞαιρετικά… Είπαν πολλά, τόσα, ώστε να παρατίθεται μέρος μόνο αυτών στο φύλλο Φεβρουαρίου (ολόκληρη η συνέντευξη στην ιστοσελίδα μας www.exarhiotis.gr). Διότι τον ειλικρινή και δημιουργικό λόγο δεν τον “κόβεις”, δεν τον… καλουπώνεις, τον μεταδίδεις, τον μεταφέρεις. “ΕΞού” και τα σημαίνοντα που θα διαβάσετε. Απολαύστε τους και φυσικά, stay “EX”…
-Ρίτα Αντωνοπούλου / Θάνος Μικρούτσικος: Μια καλλιτεχνική σύμπραξη δύο πολιτιστικών προσωπικοτήτων με αντίστοιχα πλούσιο και εντυπωσιακό βιογραφικό… Πάνω σε ποια κοινά στοιχεία βασίστηκε το εν λόγω “πάντρεμα” και ποιο το μουσικό μεγαλείο που πηγάζει εξ’ αυτού;
ΡΙΤΑ: Αυτό που μας έφερε κοντά εξ’ αρχής ήταν ένα κοινό πάθος για την ίδια τη μουσική, για το ίδιο το τραγούδι. Το επόμενο είναι μια κοινή έκφραση πάνω σ’ αυτό, Ο Θάνος Μικρούτσικος είναι μια πολύ θεατρική φιγούρα πάνω στη σκηνή. Είναι κάτι το οποίο κουβαλούσα κι εγώ και κάπου εκεί ταίριαξε αρχικά μια κοινή αίσθηση, πάνω στο πως πρέπει να εκφέρεται ο λόγος στο τραγούδι, η μουσική κ.τ.λ. Από ‘κει και πέρα για να πω την αλήθεια μου, νομίζω ότι είναι επιτυχημένη η σύμπραξη. Αν υπάρχει χημεία καλλιτεχνική ανάμεσα σε κάποιους ανθρώπους, αυτό από μόνο του αποτελεί την καλύτερη συνταγή, για να είναι δυνατό το αποτέλεσμα. Νιώθω πως αυτό είναι που μας έχει κρατήσει μαζί 10 χρόνια σχεδόν, πέραν του ότι μέσα στα χρόνια έχει χτιστεί και μια σχέση σχεδόν οικογενειακή. Είναι πάρα πολλά τα χρόνια. Έχουμε κάνει παράλληλα άλλα πράγματα, κι εκείνος φυσικά πάρα πολλές συνεργασίες, αλλά κι εγώ απ’ τη μεριά μου. Ωστόσο, θεωρώ ότι αυτή είναι μια μουσική σχέση, η οποία έχει βάλει τις βάσεις της. Δεν χαλάει και θα υφίσταται στο χρόνο ό, τι διαφορετικό κι αν κάνουμε.
-(Θάνος Μικρούτσικος) Συνθέτης, μουσικός με διεθνή αναγνώριση, τεράστια πορεία στο χώρο, τιμητικές διακρίσεις. Η απόπειρα και μόνο περιγραφής / βασικής προσέγγισης της καλλιτεχνικής σας δραστηριότητάς θα απαιτούσε μια ξεχωριστή έκθεση. Σίγουρα όλες οι δουλειές σας πιστεύω, ότι για εσάς είναι ξεχωριστές. Θα μπορούσατε ίσως να χαρακτηρίσετε κάποιες ως ΕΞαιρετικά μοναδικές και για ποιο λόγο;
ΘΑΝΟΣ: Είναι πολύ δύσκολο αυτό το ερώτημα και θα σου εξηγήσω γιατί, παρ’ ότι για όλους τους καλλιτέχνες υπάρχει κάποια απάντηση. Είναι σαν να έχεις κάνει 300 παιδιά -τόσα περίπου είναι τα έργα μου- και να τα ξεχωρίζεις. Και μάλιστα τα πιο ελαττωματικά ο πατέρας τα αγαπάει περισσότερο (γέλια), γιατί οι προθέσεις οι δικές μου όταν έφτιαχνα το οποιοδήποτε έργο ήταν πάρα πολύ έντιμες. Ήθελα να εκφράσω συγκεκριμένα πράγματα και πάνω απ’ όλα να εκφράσω αυτά που κρύβω μέσα μου. Κάποιες φορές τα κατάφερα καλύτερα και κάποιες φορές τα κατάφερα λιγότερο καλά. Αυτό δεν μπορώ εύκολα να το πω εγώ. Συνήθως το λέει ο κόσμος. Αυτό σαν μια γενική παρατήρηση για τη δυσκολία της απάντησης. Ίσως γιατί μπορεί με την απάντηση να αδικήσεις κάποια απ’ τα έργα σου, να τα υποτιμήσεις ή να τα υπερτιμήσεις. Όμως όσον αφορά στο τραγούδι, ο κόσμος έχει αποφασίσει οριστικά. Όταν αυτό συμβεί, όχι με το καλημέρα σας, αλλά μέσα σε 3 τουλάχιστον γενιές, εκεί ό, τι και να πεις εσύ, έρχεσαι σε δεύτερη μοίρα. Ο κόσμος αποφάσισε ότι η δουλειά μου πάνω στον Καββαδία, είναι απολύτως οριακή δουλειά. Υπάρχει μια «Καββαδιομάνια». Υπάρχει μια ιστορία, η οποία συνεχίζεται 37 χρόνια με την ίδια και αυξανόμενη ένταση. Δεν είναι λοιπόν κάτι που βγήκε για 2-3-4 χρόνια και δημιούργησε μια ιδιαίτερη αίσθηση. Είναι μια ιστορία που ξεκίνησε απ’ τη δεκαετία του ’70 και κατακτά συνεχώς καινούριο κοινό, καινούριες γενιές με μεγάλη ένταση. Μάλιστα, θα σας έλεγα και το εξής… Δεν μπορώ να μην αναφερθώ σ’ αυτή την δουλειά, διότι ενώ η δουλειά αυτή βγήκε το 1979 ως πρώτη έκδοση δίσκου, οι σημερινοί 20άρηδες, που την αγαπούν πάρα πολύ, δεν την αγαπούν ως μνήμη, αλλά ως κυριολεκτικά δικό τους έργο. Αυτό έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον και είναι το μοναδικό φαινόμενο ενός δίσκου ή μιας δουλειάς με τραγούδια στην Ελλάδα. Όχι μόνο σε ότι αφορά εμένα προσωπικά, αλλά και όλους τους συνθέτες. Μιας δουλειάς, η οποία 40 χρόνια, πορεύεται, κατακτά “φρέσκο” κοινό και το κατακτά με την έννοια ότι το καινούριο κοινό μιλάει γι’ αυτή την δουλειά ως το δικό της έργο. Το έργο που γράφτηκε γι’ αυτή. Στον τομέα, λοιπόν, του τραγουδιού, δεν θα μπορούσα να σας πω κάτι άλλο. Επειδή εγώ κάνω κι άλλα πράγματα, υπάρχουν και έργα στο χώρο της λεγόμενης «σύγχρονης και πειραματικής μουσικής», τα οποία πραγματικά για μένα είναι οριακά. Θα μπορούσα να αναφερθώ σε δύο. Χωρίς να σημαίνει ότι τα αγαπώ περισσότερο. Το ένα είναι το «κοντσέρτο για βιολί, πιάνο και ορχήστρα εγχόρδων», το οποίο με έκανε να ξεπεράσω τα όριά μου, όπως και «Η επιστροφή της Ελένης» που το 1992, όταν και την έγραψα, όντως ξεπέρασα τις καταγεγραμμένες μου δυνατότητες. Όταν ένας συνθέτης ή ένας καλλιτέχνης, αισθάνεται να ξεπερνά τις δυνατότητές του, τότε δεν παύει να είναι μια οριακή στιγμή γι’ αυτόν και να σηματοδοτείται από μια τέτοια λογική και το έργο το οποίο προκύπτει. Συνεπώς, για αυτά θα μπορούσα να σας μιλήσω, έχοντας πλήρη επίγνωση ότι έχω αδικήσει κι άλλα.
-Από τη σκοπιά του καθενός εξ’ υμών θα ήθελα, σύμφωνα με την εμπειρία που κουβαλάτε, τον προσδιορισμό εννοιών όπως πολιτισμός, μουσική, άνθρωπος. Ποια είναι τα μεγαλύτερα αγαθά που γεννώνται μέσω της καλλιτεχνικής δημιουργίας;
ΡΙΤΑ: Πολιτισμός. Σαν ένα αποτύπωμα της εκάστοτε ιστορικής στιγμής του ανθρώπου στην κοινωνία. Με θετικό πάντα πρόσημο, θεωρώ ότι είναι η έκφραση του ανθρώπου μέσα στο χρόνο, εκφραζόμενο συνήθως με τέχνη, αλλά και σε επίπεδο ήθους. Στο δεύτερο πάσχουμε πάρα πολύ. Δε νομίζω ότι είμαστε ιδιαίτερα πολιτισμένοι, όχι ως λαός αλλά ως άνθρωποι. Περνάμε λοιπόν και στον άνθρωπο… Μέσα μου θα ήθελα να πω ότι έχω μια βαθειά ελπίδα για το ανθρώπινο είδος. Είναι πολλές οι φορές που πιάνω τον εαυτό μου να μας αντιμετωπίζω σαν «είδος»… αλλά με αρνητική έννοια. Δηλαδή κάνουμε κακό στον άλλον, στη φύση, κάνουμε κακό γενικότερα. Άλλες πάλι φορές μπορεί να πιάνομαι από κάτι πιο αθώο και πιο γλυκό και να λέω «να βρε παιδί μου υπάρχει και αυτό». Οφείλω να το κάνω, γιατί έχω κι ένα μικρό παιδί που γεμίζει πάρα πολύ αυτή την αισιόδοξη πλευρά μου. Η μουσική για μένα είναι ένα ατελείωτο ταξίδι. Ένα νήμα το οποίο ενώνει γενιές, λαούς… ας πούμε ότι διαλύει διαφορές… ενώνει γενικότερα. Η μουσική ενώνει. Είναι ένα πολύ δυνατό στοιχείο κι έχει αποδειχτεί μέσα στα χρόνια και ιστορικά πως συνδέει ανθρώπους, πως τους συγκεντρώνει, τους δυναμώνει. Χωρίς τη μουσική η ζωή μας θα ήταν άδεια. ΘΑΝΟΣ: Ο πολιτισμός είναι ευρύτερη έννοια από την τέχνη. Για την τέχνη, ένα έργο τέχνης πάντοτε επί της ουσίας, είναι το χνάρι του ανθρώπου πάνω στη γη. Όμως ο πολιτισμός είναι μια έννοια που περιέχει την τέχνη, αλλά είναι μεγαλύτερη ως έννοια. Με την ευρεία έννοια ο πολιτισμός είναι ένα στοιχείο το οποίο υποδηλώνει το κατά πόσον ο homo sapiens εμβαθύνει, στην πορεία του επάνω στη γη. Αυτό που είμαστε δηλαδή. Εμβαθύνει, κερδίζει γνώσεις, είναι οι χειρονομίες των ανθρώπων, το τι κερδίζεις μέσα σ’ αυτά τα χιλιάδες χρόνια εξέλιξης. Είναι θα έλεγα, η έννοια του νοήμονος όντος -που είμαστε εμείς- σε σχέση με τα άλλα ζώα, που έχει να κάνει με τη σκέψη και με το πως η σκέψη αυτή μπορεί να βγει προς τα έξω. Αυτό ακριβώς είναι η έννοια του κατεκτημένου πολιτισμού. Πολιτισμός είναι ο τρόπος που τρως, ο τρόπος που μιλάς. Εμπεριέχει τη γλώσσα, που είναι τεράστια κατάκτηση. Εμπεριέχει την τέχνη. Είναι η συμπεριφορά. Όλα αυτά εξαρτώνται απ’ το είδος της κοινωνίας που ζούμε. Δυστυχώς οι κοινωνίες χτίστηκαν πάνω σε μια βαρβαρότητα, ακριβώς γιατί είναι ταξικές κοινωνίες. Ο πολιτισμός εξαρτάται ως ιδεολόγημα σχετικά με την κοινωνία στην οποία παράγεται. Όμως αυτό είναι ο πολιτισμός και παίζει πολύ σημαντικό ρόλο για τον άνθρωπο. Μουσική είναι… Τώρα εγώ είμαι πολύ υποκειμενικός. Ο ωραιότερος τρόπος να ταξιδεύεις. Γι’ αυτόν που την φτιάχνει με ένα σοβαρό τρόπο, γι’ αυτόν που βυθίζεται… Αλλά μπορεί να βυθίζεται και κάποιος που δεν τη φτιάχνει. Όταν είσαι σπίτι σου, ακούσεις μουσική και βυθιστείς, εκεί ταξιδεύεις με τρομακτικές ταχύτητες σε απίστευτα μέρη, με φοβερές αλλαγές σε 5-10-15 λεπτά. Αυτό είναι μαγικό να γίνεται με τους ήχους. Είναι μια συνέχεια της ζωής στον πλανήτη αυτό. Προφανώς υπάρχει ζωή και σε άλλους πλανήτες, διότι είναι τραγικά αστείο να λέμε ότι έχουμε 100 δισεκατομμύρια γαλαξίες και ο κάθε γαλαξίας να έχει 100 δισεκατομμύρια ηλιακά συστήματα και μόνο σε κάποιον υπήρξαν-υπάρχουν οι συνθήκες να δημιουργηθεί ζωή. Μόνο που οι χημικές ενώσεις απ’ τις οποίες αποτελούμαστε, μπορεί αλλού να έχουν άλλη πορεία και άλλη λογική. Και σ’ εμάς υπήρχε άλλη εξέλιξη. Αν δεν υπήρχε εκείνος ο μετεωρίτης που έπεσε επί εποχής δεινοσαύρων, δεν ξέρω ποια θα ήταν η ιστορία του πλανήτη μας. Ήδη είχε καταλήξει στο υπερζώο που ήταν οι δεινόσαυροι, αλλά ήρθε ο μετεωρίτης κι έθεσε τα πράγματα σε μια νέα αρχή. Ήρθαμε εμείς, συνοδευόμενοι απ’ τα ξαδέρφια μας τους ουρακοτάγκους. Μόνο που σ’ αυτή την καθοριστική εξελιχτική διαδικασία δημιουργήθηκε και η σκέψη, με αποτέλεσμα να αρχίσουν τα ερωματικά. Να κατακτήσουμε ένα κομμάτι της φύσης πολύ εύκολα και σχετικά γρήγορα. Βεβαίως υπό μια έννοια το καταστρέφουμε και μπορεί να είναι και η καταστροφή μας αυτό. Ο άνθρωπος είναι μια πολύ ωραία περιπέτεια και μ’ αρέσει που ανήκω στο ανθρώπινο είδος. Παρ’ ότι λατρεύω τα ζώα, δεν θα ήθελα να ήμουν σκυλί ή γατί, τη στιγμή που έχω 5… Έπειτα ξαναμπλέκουμε με το βασικό ορισμό ή ορισμούς της τέχνης. Αφενός το έργο τέχνης είναι το χνάρι του ανθρώπου πάνω στη γη. Στον 20ο αιώνα βοηθάει τους ανθρώπους να αποκτήσουν μια συνείδηση, για να μπορούν να αλλάξουν την κοινωνία και στις εποχές, όπως αυτή που ζούμε της κρίσης, έχει ένα ρόλο εμψύχωσης. Αυτό είναι το βασικό που εγώ τουλάχιστον στη διαδρομή μου είδα να έχει ένα έργο τέχνης. Όταν πας στη Μαδρίτη, και βλέπεις την Γκερνίκα του Πικάσο, μεταφέρεσαι αυτόματα στη δεκαετία του ’30, στον απίστευτο βομβαρδισμό που έκαναν οι φασιστές στο χωριό Γκερνίκα κι έκανε το αριστούργημα αυτό ο Πικάσο. “Βίδωσε” την ανθρωπότητα μ’ αυτό τον πίνακα. Εκεί λες, ότι η τέχνη μπορεί να καταγράψει την ιστορία, να την φρενάρει και να την βάλει σε ένα κάδρο να την βλέπουν οι επερχόμενες γενεές μόνο κοιτάζοντας ή ακούγοντας κάτι. Όταν ακούς την 9η συμφωνία του Μπετόβεν, βλέπεις όλες τις αναταραχές στην πολιτική ζωή της Ευρώπης, στα πρώτα 15 χρόνια του 19ου αιώνα και πάει λέγοντας. Το ίδιο μπορεί να συμβεί και με ένα απλό τραγούδι. Ακούς τη «συννεφιασμένη Κυριακή» του Τσιτσάνη και χωρίς να ξέρεις πότε γράφτηκε, λες «μπορεί να γράφτηκε λίγο μετά τον εμφύλιο στην Ελλάδα». Θέλω να πω ότι η τέχνη τα κάνει όλα. Είμαι πολύ τυχερός που πέρασα, περνάω και συνεχίζω να περνάω τη ζωή μου μέσα απ’ αυτή τη διαδικασία και ακόμα πιο τυχερός που η δουλειά μου έχει γίνει κτήμα αρκετών ανθρώπων κι επομένως μπορώ να συνομιλώ με πολλούς ανθρώπους.
-(Θάνος Μικρούτσικος) Έχετε μελοποιήσει Ρίτσο, Μαγιακόφσκι, Μπρέχτ, Καβάφη… Έχετε συνεργαστεί, ενδεικτικά φυσικά, με Αλεξίου, Μητσιά, Μητροπάνο, Παπακωνσταντίνου, έχετε απίστευτα έντονη δισκογραφική δράση, έχετε γράψει μουσική για δεκάδες θεατρικά έργα, έχετε σκηνοθετήσει έργα του μουσικού θεάτρου… Και ο κατάλογος του πνευματικού πονήματός σας δεν έχει τέλος. Μέσα από όλη αυτή την πολύπλευρη δραστηριότητα τι θα ορίζατε ως προσωπικό σας πάθος και πηγή έμπνευσης για μελλοντικές σας καλλιτεχνικές αναζητήσεις; Τι είναι αυτό που σας κρατά / διατηρεί διαρκώς ανήσυχο και δημιουργικό;
ΘΑΝΟΣ: Αυτό που ακολουθώ απ’ την αρχή της σταδιοδρομίας μου, είναι μια παραίνεση-συμβουλή, του επί της ουσίας δασκάλου μου Γιάννη Ρίτσου. Τον έβλεπα κάθε εβδομάδα. Ήμουν 22 – 23 χρονών τότε και υπήρχε από μέρους μου ένας σεβασμός και μια μεγάλη αγάπη και απ’ αυτόν σιγά-σιγά μια εκτίμηση και μια αγάπη. Μου έλεγε, λοιπόν, το εξής: «Κοίταξε Θάνο, γράφε για ό, τι σε καίει. Σε καίει ένας περίπατος στο δάσος; Γράφε. Σε καίει ότι ερωτεύτηκες ένα κορίτσι; Γράφε. Σε καίει η βία της κοινωνίας, στη συγκεκριμένη περίπτωση η βία του φασισμού; Γράφε. Σε καίει ότι σε χώρισε αυτό το κορίτσι και στεναχωρήθηκες; Γράφε. Πρόσεξε όμως, το θέμα δεν κάνει το έργο τέχνης. Ό, τι σου έχει παραδοθεί απ’ το επάγγελμά σου απ’ την τέχνη σου, θα το σεβαστείς αλλά δεν θα το μιμηθείς. Θα κοιτάξεις η φόρμα που θα χρησιμοποιήσεις για να εκφράσεις κάτι απ’ αυτά τα συναισθήματα, να περιέχει… σπέρμα για κάτι νέο». Αυτή η συμβουλή είναι και η απάντηση που σου δίνω, γιατί την προσπάθησα και νομίζω, σ’ αυτό πέτυχα. Γιατί το θέμα δεν κάνει το έργο τέχνης. Εγώ αποθηκεύω και έρωτες, και πάθη, και απορρίψεις, και περίπατους και κοινωνικά ζητήματα που με εξοργίζουν και αδικίες και βία και τρομοκρατία με την έννοια αυτού που έγινε στο Παρίσι και το ανάποδο. Με τους Αμερικάνους που βομβάρδιζαν επί 30 χρόνια ασύστολα τις μισές χώρες στην Ασία και στην Αφρική. Όλα αυτά συσσωρεύονται, αποθηκεύονται και κάποια στιγμή μετουσιώνονται σε έργο. Αλλά μετουσιώνονται σε έργο με την προσοχή ότι η φόρμα δεν είναι μίμηση φόρμας του παρελθόντος, αλλά περιέχει «σπέρμα» του, το νέο. Εκεί ίσως μπορεί να εξηγηθεί -για αρκετά πράγματα που έχω κάνει- η επιτυχία του να μπορούν να ακουστούν απ’ τους νέους σήμερα. Με κινητοποιεί, ειδικά τα τελευταία 5-6 χρόνια, η επαφή μου με τους νέους ανθρώπους και με το κοινό. Είναι συγκλονιστικό. Έχω κάνει τα τελευταία χρόνια πάνω από 500 συναυλίες, ακόμα και σε μικρούς, όπου έρχεσαι σε άμεση επαφή με τον κόσμο. Είναι φοβερό να βλέπεις τα μάτια τους… Να ακούς τι λένε για σένα, το οποίο είναι βαθύτατο κι όχι επιφανειακό… Αυτό το «έλα να βγάλουμε μια φωτογραφία» έρχεται ως κατάληξη κάποιου πράγματος το οποίο είναι από καρδιάς. Αυτό με κινητοποιεί. Ντρέπομαι να σου πω αυτά που μου λένε. Έρχεται από την ψυχή τους. Αυτό με συγκινεί με τιμά και είναι το μόνο που με κινητοποιεί και με κάνει να αισθάνομαι ότι αξίζει τον κόπο να συνεχίσω.
-Μουσική και πολιτική… Είναι συχνά απαραίτητο να συνθέτουν μια πολιτιστική έκφραση; Αν ναι, υφίσταται ιδανικός τρόπος γι’ αυτό;
ΡΙΤΑ: Κοίταξε, η γνώμη μου είναι… και είναι γενικότερο αυτό που θα πω, υπέρ της αλήθειας και υπέρ του τι πραγματικά σου βγαίνει να πεις και να κάνεις μέσα απ’ την τέχνη σου. Αν αυτό που σε καίει είναι να γράψεις ένα πολιτικό τραγούδι, για μια πολιτική συγκυρία του σήμερα, ή ένα καταγγελτικό τραγούδι, ή ένα τραγούδι υπέρ του τάδε, είναι θεμιτό, εάν είναι αυτό που πιστεύεις και πρεσβεύεις και το κάνεις μ’ όλη σου την καρδιά. Όταν το καταθέτεις εν πάση περιπτώσει, αν είναι έντιμο αν μη τι άλλο. Τώρα από ‘κει και πέρα, -γιατί αυτό έχει κυρίως να κάνει με το λόγο- ο συνθέτης που θα πάρει το στίχο αυτό για να το μελοποιήσει, εκεί είναι το πιο σπουδαίο και το δύσκολο. Γιατί οφείλει να κάνει κάτι το οποίο δεν θα φαίνεται παρωχημένο μετά από κάποια χρόνια. Και σε αυτό οφείλουμε να βγάλουμε το καπέλο στο Θάνο Μικρούτσικο, ο οποίος μελοποιώντας Μπρεχτ πριν τόσες δεκαετίες, -βγάζουμε το καπέλο και στον ποιητή ο οποίος έχει γράψει αυτά που έχει γράψει βλέποντας λίγο πιο σφαιρικά αυτό που συμβαίνει και αντικατοπτρίζει το σήμερα- κατάφερε να δημιουργήσει μια μελωδική γραμμή κι έναν τρόπο, ο οποίος στέκεται και τώρα. ΘΑΝΟΣ: Λόγου χάρη, ο Τζίμης Πανούσης έχει ένα λόγο οξυδερκή ή χιουμοριστικό, τον ενδιαφέρει να εξασκήσει αυτή του την τέχνη σε πολιτικό θέμα, είναι πάρα πολύ ελεύθερος να το κάνει, γιατί αυτό τον καίει. Όταν εγώ έγραφα τη μουσική πράξη του Μπρεχτ πριν από 40 χρόνια ή πολιτικά τραγούδια σε ποίηση, τα οποία ακούγονται με το ίδιο πάθος σήμερα, με έκαιγε. Η διαφοροποίηση είναι ότι σε καίει μεν το θέμα αυτό, αλλά κοίταξε τη φόρμα σου, γιατί αλλιώς χάθηκες. Οποιοσδήποτε είναι απολύτως νόμιμος. Τώρα δεν μιλάμε για κάποιους που μιμούνται ή για κάποιους ατάλαντους, μιλάμε για ταλαντούχους ανθρώπους. Είτε γράφει για ένα ερωτικό τραγούδι, είτε για ένα πολιτικό, αν υπάρχουν προϋποθέσεις ταλέντου, καθώς και οι προϋποθέσεις που προανέφερα, νομίζω είναι απελευθερωμένος να το γράφει. Εγώ έτσι λειτούργησα.
-Η επαφή σας με τόσους πολλούς και διαφορετικούς ανθρώπους, πώς έχει συντελέσει στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς σας, του “είναι” σας;
ΡΙΤΑ: Θα έλεγα ότι είναι σημαντικότερο ως προς την καλλιτεχνική του υπόσταση. Έχει να κάνει με το γεγονός, ότι εγώ τους ανθρώπους τους αντιμετωπίζω σαν «ανθρώπους» και όχι με βάση την ιδιότητά τους. Οπότε για μένα είναι πολύ ξεκάθαρο αυτό που έχω απέναντί μου. Παρά το μεγαλείο κάποιων προσωπικοτήτων που έχω συναντήσει, νιώθω μια ισοτιμία όπως και να ‘χει. Μπορεί να επηρεαστώ σε επίπεδο γνωστικό, μπορεί να θαμπωθώ, να θαυμάσω κάτι, αλλά έχω την αίσθηση ότι είναι τόσο γερές οι βάσεις οι οποίες είχα από το σπίτι και προχωρώντας μέσα στη ζωή μου, που νιώθω ότι είχα ήδη διαμορφωθεί ή διαμορφώνομαι λίγο ξέχωρα από όλο αυτό. ΘΑΝΟΣ: Σε μεγάλο βαθμό. Πρώτα απ’ όλα η επαφή μου με τον Γιάννη Ρίτσο για μένα ήταν καθοριστική. Ακολούθησε (εδώ στην Ελλάδα) η επαφή με τον Θεοδωράκη και με τον Χατζηδάκη. Καθοριστικές επαφές όπως επίσης και οι επαφή μου με άλλα πρόσωπα της σύγχρονης και της κλασικής μουσικής. Η επαφή μου με έναν μέγιστο Βέλγο σκηνοθέτη, ο οποίος θεωρείται ο καλύτερος σκηνοθέτης στον κόσμο, στο ποιητικό θέατρο. Αυτή ήταν ακόμα πιο καθοριστική κι έγινε στις αρχές της δεκαετίας του ’80, γιατί με έκανε να στρίψω το καράβι της τέχνης μου και σε άλλα μονοπάτια. Από ‘κει και πέρα, υπάρχει ένας κατάλογος προσώπων πολύ σπουδαίων. Ήταν και έναυσμα για καινούρια πράγματα. Τη δουλειά μου με τον Gary Burton δεν θα την έκανα, αν δεν είχα γνωρίσει πρόσωπα απ’ το τρίτο ρεύμα της jazz όπως ο Chick Corea και διάφοροι άλλοι. Συζητήσεις που έκανα με όλους αυτούς, Ravi Shankar, Rostropovich. Είναι πολλά τα ονόματα τα οποία επηρέασαν κυριολεκτικά τη δουλειά μου σε ορισμένες πτυχές. Βεβαίως ο πυρήνας υπήρχε από τη μικρή ηλικία και θα έλεγα ότι έτσι σιγά-σιγά διαμορφώνονται τα πράγματα και με τη ζωή του κάθε ανθρώπου και με τις επαφές του και κυρίως μ’ αυτούς που τον επηρέασαν.
-Πιστεύω ότι, μεταξύ άλλων, η τέχνη σε όλες τις μορφές της υπάρχει για να προβληματίσει να στηλιτεύσει και να προάγει… Από την πλευρά σας τι θα συμπληρώνατε λεκτικά στις συγκεκριμένες τρεις περιπτώσεις;
ΘΑΝΟΣ: Νομίζω ότι αυτό το οποίο είπες είναι μια συνέπεια των στόχων της τέχνης γενικά. Οι στόχοι ποιοι είναι; Τι κάνει αυτή η τέχνη στον άνθρωπο που έχει μια περιπέτεια απ’ την εποχή των σπηλαίων μέχρι την ξανά εποχή των σπηλαίων που ζούμε σήμερα; (γέλια). Πρώτον, επαναλαμβάνω, είναι το χνάρι των ανθρώπων πάνω στη γη. Αν παρατηρήσουμε πριν 10.000 χρόνια, πριν 5.000 χρόνια, όταν άρχισαν να οργανώνονται οι κοινωνίες. Στις οργανωμένες κοινωνίες, στη φεουδαρχία, στον καπιταλισμό, στον όποιο σοσιαλισμό του 20ου αιώνα, η τέχνη είναι το χνάρι. Δηλαδή οι επόμενοι, ξέρουν για την προηγούμενη εποχή μέσα και από την τέχνη… Κυρίως μέσα απ’ την τέχνη. Κλασικό παράδειγμα οι άνθρωποι των σπηλαίων που ζωγράφιζαν αυτά που κυνηγούσαν για να ζήσουν κι έτσι μάθαμε πως ζούσαν. Το δεύτερο που κυρίως διατυπώνεται στον 20ο αιώνα κι εδώ έρχεται να δέσει το ερώτημά σου, είναι το ότι η τέχνη απέκτησε κι ένα χαρακτήρα –δεν αλλάζει τον κόσμο, κατ΄ αρχήν από μόνη της-. Ούτε με τραγούδι άλλαξε ο κόσμος, ούτε με θέατρο, ούτε με κινηματογράφο, ούτε με λογοτεχνία. Ο κόσμος αλλάζει μόνο απ’ τους ανθρώπους, αλλά μόνο όταν αυτοί αποκτήσουν μια κριτική συνείδηση. Όταν αρχίσουν και εξηγούν τι συμβαίνει και γιατί συμβαίνουν αυτά που συμβαίνουν. Η τέχνη βοηθά στο να αποκτήσουν οι άνθρωποι κριτική σκέψη, για να αλλάξει ο κόσμος. Τρίτον στις εποχές μεγάλων κρίσεων όπως αυτή που ζήσαμε παγκόσμια το 2007 με την Lehman Βrothers, που άγγιξε όλον τον πλανήτη και κυρίως τον τόπο μας, η σπουδαία τέχνη μπορεί και να εμψυχώσει. Άρα να 3 αιτίες για τις οποίες υπάρχει η τέχνη. Το χνάρι του ανθρώπου πάνω στη γη, η κριτική συνείδηση και η εμψύχωση. Γιατί, να σας πω κάτι… Ό, τι και να πιστεύουμε ιδεολογικά ο καθένας μας, αριστεροί, δεξιοί, οτιδήποτε, θα συμφωνήσουμε όλοι ότι οι κοινωνίες στις οποίες ζούμε είναι άδικες.
-Ήταν διαχρονικά άδικες;
ΘΑΝΟΣ: Ναι διότι ήταν πάντοτε ταξικές. Απ’ την ώρα που οργανώθηκαν οι κοινωνίες, οργανώθηκαν πάνω στη βάση ότι παράγουν όλοι τον πλούτο και κάποιοι λίγοι τον μοιράζονται. Οπότε ξαφνικά το παιδί σας και το παιδί της Ρίτας είναι αδύνατον να μεγαλώσει, όπως μεγαλώνει το παιδί του Βαρδινογιάννη ή του Κόκκαλη. Δεν πάει στην ίδια γραμμή. Εν πάση περιπτώσει. Τα στοιχεία της εποχής μας δείχνουν ότι 88 εταιρίες σε όλον τον κόσμο έχουν στη διάθεσή τους όσα χρήματα κατέχουν 3,5 δισεκατομμύρια άνθρωποι. Το ερώτημα που θα μπορούσε να απευθύνει κανείς σε οποιονδήποτε, οποιασδήποτε πολιτικής ή ιδεολογικής άποψης και να ήταν είναι «88 ίσον 3,5 δισεκατομμύρια;». Προκύπτει τερατώδης αδικία. Άρα λοιπόν η μεγάλη τέχνη δεν μπορεί να μην στηλιτεύσει αυτό, δεν μπορεί να μην αναφερθεί σ’ αυτό, έτσι; Ανεξάρτητα απ’ την άποψη του καλλιτέχνη. Ο καλλιτέχνης και το έργο τέχνης δεν πηγαίνουν μαζί. Γι’ αυτό έχουμε, στο κοντινό παρελθόν περιπτώσεις πολύ μεγάλων καλλιτεχνών, με την έννοια του καλλιτεχνικού έργου, αλλά ήταν και πολύ αντιδραστικοί άνθρωποι. Κι όμως το έργο τους ήταν εξαίσιο. Νομίζω σαφώς απάντησα σ’ αυτό. ΡΙΤΑ: Εγώ να πω σ’ αυτό, ότι ο λόγος ξεκινάει, στις περισσότερες περιπτώσεις από ανάγκη έκφρασης. Εγώ έτσι το αντιλαμβάνομαι. Γεννιέται από μια τεράστια ανάγκη να εκφραστεί με κάποιον τρόπο. ΘΑΝΟΣ: Και για να συμπληρώσω κι εγώ την κυρία που με συμπλήρωσε, (γέλια) ότι είναι πολύ σοβαρό αυτό που είπε και το συμπλήρωμα που θα κάνω. Μην παρεξηγηθούμε και νομίσει κανείς ότι αν ειπωθεί κάτι που στηλιτεύει μια αδικία είναι αυτόματα τέχνη. Το «πως» γίνεται… Αυτό που μετράει στην τέχνη είναι το «πως», όχι το «τι»! Δεν είναι το θέμα που κάνει το έργο τέχνης, αλλά ο τρόπος έκφρασης που κάνει το έργο τέχνης, σε ένα οποιοδήποτε θέμα. Αυτό μπορεί να είναι ένα ερωτικό θέμα. Είναι ο τρόπος έκφρασης, το «πως» θα το πεις. Πόσα είναι τα θέματα… 10; Έχουν ειπωθεί όλα! Οι τρόποι αλλάζουν κι αυτό έχει το ενδιαφέρον.
-Σε μια εποχή κατά την οποία ο άνθρωπος, σε εγχώριο και διεθνές επίπεδο, διψά για λύτρωση, κυρίως εσωτερική, οι λέξεις αλλαγή, πρόοδος, επανάσταση… ποιες σκέψεις σας φέρνουν στο νου;
ΡΙΤΑ: «Αλλαγή» μου φέρνει στο νου Πασόκ (γέλια). Έχουν χάσει το νόημα η λέξεις. Οπότε τι να σου πω… Μου φέρνουν κάτι σε φαντασία. Δηλαδή να πρέπει να φαντασιωθώ κάτι από το τι θα εννοούσαμε στο παρελθόν, τι εννοούσαν κάποτε, τι σήμαινε επανάσταση, τι εννοούμε… Με τόσα ψέματα που ντύθηκαν οι λέξεις δεν μου χτυπάνε κάποια φλέβα. Οπότε δεν ξέρω ακριβώς τι να σου απαντήσω σε αυτό. ΘΑΝΟΣ: Πάντοτε η αλλαγή είναι μια επανάσταση. Μπορεί αυτό να επιτευχθεί, εφόσον υπάρχουν οι συνθήκες. Χωρίς τις συνθήκες για να γίνει η επανάσταση, το να συζητάμε είναι ουτοπία. Εδώ τώρα υπάρχει το εξής οξύμωρο. Υπάρχουν οι συνθήκες, γιατί η κατάσταση είναι βάρβαρη. Οι ανισότητες είναι τεράστιες και αυτές δημιουργούν την κατάσταση. Δεν μπορεί σε μια χώρα να υπάρχει 30% ανεργία και ο πλούτος να είναι σε 30 χέρια και να μην είναι οι συνθήκες κατάλληλες για να γίνει μια μεγάλη αλλαγή – μια επανάσταση. Όμως εκτός απ’ αυτό, χρειάζεται και η συνείδηση των ανθρώπων. Εδώ έχουμε ένα θέμα. Έχει δουλέψει πολύ το σύστημα κι έχει δημιουργήσει συνήθειες, οι οποίες δυστυχώς δεν μπορούν εύκολα να φύγουν απ’ το προσκήνιο. Στην εποχή μας παρ’ ότι υπάρχουν οι συνθήκες να γίνει μια τεράστια αλλαγή, είναι πολύ δύσκολο, γιατί η συνείδηση του μέσου όρου είναι πολύ πίσω. Όμως αυτό που θα κατέληγα είναι ότι, ακόμα κι αν δεν είναι εφικτό αυτή τη στιγμή, δεν πρέπει να φεύγει απ’ το μυαλό μας. Είναι τόσο βάρβαρο και τόσο άδικο αυτό που ζούμε, ώστε, ανεξάρτητα απ’ τις πολιτικές και ιδεολογικές μας πεποιθήσεις, να οφείλουμε να παραδεχτούμε ότι κάτι πρέπει να αλλάξει. Αυτό λοιπόν, ότι κάτι πρέπει να αλλάξει, οφείλουμε όλοι να το βάλουμε σε προτεραιότητα. Τώρα, πως θα αλλάξει… με ποια χαρακτηριστικά θα αλλάξει, είναι ένα άλλο θέμα.
-Μιλήστε μου λίγο για την τωρινή / παρούσα συνεργασία σας. Τι την χαρακτηρίζει, πως αισθάνεστε γι’ αυτή και τι «άρωμα» θα επιθυμούσατε να αφήσει σε όσους την βιώνουν;
ΘΑΝΟΣ: Συνάντησα την Ρίτα το 2006. Η προϊστορία της Ρίτας ήταν μεν σαφής, αλλά μικρή. Ήταν σαφής, διότι είχε φοιτήσει σε ένα σπουδαίο σχολείο, 3 χρόνια περίπου, στη «σπείρα – σπείρα» του Κραουνάκη. Πρόκειται για ένα σχολείο, γιατί πειθαρχείς και σ’ αυτό ο Κραουνάκης έκανε πολύ σοβαρή δουλειά. Κάποια στιγμή η δουλειά που έκανε με την «σπείρα – σπείρα» ίσως ήταν και η πιο ενδιαφέρουσα που γινόταν στην Αθήνα. Αλλά ως σολίστ, ώστε να βγει μπροστά, επί της ουσίας, ξεκινήσαμε το 2006. Την πίστεψα απ’ την πρώτη στιγμή, λόγω της μεγάλης εμπειρίας μου και της διεισδυτικότητας που έχω στο τι είναι δυνατό να προκύψει από ένα άτομο. Όχι τι προκύπτει εκείνη τη στιγμή. Η πορεία της Ρίτας είναι μια πορεία, που κατέκτησε πράγματα, step by step. Δεν ήταν με το «καλημέρα σας» το 2006, ήταν πια τελειωμένο, γιατί θα ήταν μεγάλο πρόβλημα να ξεκινήσεις διαφορετικά. Και σ’ ότι αφορά τις δυνατότητές της και τη διεύρυνση του προνομιακού της χώρου… Ξέρετε, τραγουδιστές στην Ελλάδα είναι 5 εκατομμύρια, μισός πληθυσμός. Το θέμα είναι αν υπάρξουν κάποιοι με προνομιακό χώρο. Τι εννοώ μ’ αυτό… Το φάσμα του ελληνικού τραγουδιού είναι τεράστιο. Ας πούμε ένα φάσμα 1000 μέτρα. Κάθε 100 μέτρα, υπάρχει κι ένας διαφορετικός χώρος. Αν κατέχει κάποιος ένα προνομιακό χώρο, σημαίνει ότι αυτά τα πράγματα που ανήκουν εκεί, απ’ αυτόν μπορώ να τ’ ακούσω καλύτερα από άλλους. Η Ρίτα, λοιπόν, απέκτησε έναν προνομιακό χώρο και το πιο σημαντικό, τον διεύρυνε. Επομένως, είμαι πάρα πολύ τυχερός, γιατί ανεξάρτητα από το τι της έχω προσφέρει, μου έχει προσφέρει επίσης πάρα πολύ σημαντικά πράγματα. ΡΙΤΑ: Η παράσταση είναι σε σκηνοθεσία του Θέμη Μουμουλίδη, έναν άνθρωπο με τον οποίο ο Θάνος έχει το μακρύτερο παρελθόν, γιατί γνωρίζονται και συνεργάζονται δεκαετίες. Είναι η 5η φορά που κάνουμε κάτι μουσικοθεατρικό μαζί. Οπότε ήταν πολύ μεγάλη χαρά να ξαναβρεθούμε και όλοι οι συντελεστές που αποφάσισαν να συμμετέχουν σ’ αυτό το πρότζεκτ είναι πραγματικά ο ένας καλύτερος από τον άλλον. Όσον αφορά στους ηθοποιούς, είναι όλοι σπουδαίοι και κάνουν το καλύτερο γι’ αυτή την παράσταση. Το ίδιο ισχύει και για τους μουσικούς και για όλους τους υπόλοιπους συναδέλφους. Έχουμε μαζευτεί μια ομάδα ανθρώπων, οι οποίοι το πιστέψαμε από την αρχή και μπήκαμε με ό,τι καλύτερο είχε ο καθένας. Γι’ αυτό νομίζω χαίρει αυτής της αποδοχής, πέρα από το ότι ο Καββαδίας από μόνος του και ο “Σταυρός του Νότου” είναι ο μεγαλύτερος… σταρ αυτής της παράστασης, η οποία θα διαρκέσει μέχρι αρχές Μαρτίου.
-Τι σας «πληγώνει» και τι σας εκστασιάζει;
ΡΙΤΑ: Αυτό που με πληγώνει βαθιά από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου είναι η βία και η αδικία. Είναι κάτι που δεν μπορώ να χωνέψω, δεν το χωράει ο εγκέφαλός μου και δεν το αντέχει το πετσί μου. Αυτά που με εκστασιάζουν είναι το τραγούδι, το ταλέντο στον άνθρωπο και η καλοσύνη. ΘΑΝΟΣ: Λίγο-πολύ υπάρχει μια επανάληψη της ουσίας σ’ αυτά που είπε η Ρίτα κι από μένα. Θα το εξειδίκευα σ’ αυτό που σου επεσήμανα και προηγουμένως, ότι η κοινωνία είναι φοβερά άδικη κι επομένως θα ήθελα να αλλάξει. Έχω συνείδηση ότι όσο ζω δεν θα αλλάξει καθοριστικά. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να ελπίζει ότι κάποια στιγμή θα υπάρξει μια κοινωνία, σε 100, σε 200 χρόνια, όπου ο ψαράς θα γράφει ποιήματα και ο ποιητής θα ψαρεύει.
-Αυτή η ελπίδα έχει κάποια βάση;
ΘΑΝΟΣ: Ένα από τα πρώτα μου τραγούδια έλεγε «η γη θα γίνει κόκκινη. Ή κόκκινη από ζωή ή κόκκινη από θάνατο». Έλεγε όμως και κάτι άλλο: «θα φροντίσουμε εμείς γι’ αυτό». Θα δούμε… Σε ότι αφορά τον εκστασιασμό, είναι πολλά. Έπιασα τον εαυτό μου να εκστασιάζεται μυρίζοντας ένα λουλούδι κάποτε… Κάνοντας έναν περίπατο. Όταν ερωτεύτηκα μια κοπέλα… ο πόνος όταν με χώρισε. Όμως ο καλλιτέχνης, κι εγώ έτσι έχω λειτουργήσει, αποθηκεύει συνεχώς συναισθήματα, τα οποία δεν γίνονται αυτόματα έργο. Και κάποια στιγμή σε ανύποπτο χρόνο, σε ένα μη προσδιορίσιμο απ’ τον καλλιτέχνη χρόνο, αυτά μετουσιώνονται σε έργο. Μου λένε μερικοί «τώρα που είναι το μνημόνιο, που υποφέρει ο κόσμος θα βγάλεις 3 πολιτικά τραγούδια»… τι λες ρε φίλε. Αποθηκεύω, και την οργή μου αποθηκεύω, αλλά αποθηκεύω και όλα τα άλλα. Το πως θα βγουν δεν προσδιορίζονται από μένα. Να σου πω τι είναι η δημιουργία; Δημιουργία είναι η εξής: Κάθεσαι στο τραπέζι, και έχεις μια παρτιτούρα. Υπάρχει και το μολύβι. Να το χέρι μου, αυτό το χέρι συνδέεται με την καρδιά που είναι η αποθήκη, η οποία συνδέεται με νευρώνες, με το μυαλό, με τη λογική. Όποιο απ’ τα 3 κινηθεί πρώτο, κινεί παράλληλα όλο το σύστημα κι έτσι αρχίζει να παράγεται το έργο.
-Μια λέξη θα σας πω κι εκφράστε μου ελεύθερα τι σας “γεννά”: Εξάρχεια…
ΘΑΝΟΣ: Όχι αυτό που νομίζουν οι περισσότεροι, περί αναρχικών και τέτοια. Κατ’ αρχήν εγώ συμπαθώ πολλούς αναρχικούς, ακόμα κι αν δεν έχουν μια ολοκληρωμένη άποψη για τα πράγματα. Αντιτίθενται στη βία μιας κοινωνίας, μπορεί με λάθος τρόπο κατά τη γνώμη μου, με την έννοια ότι η κοινωνία γίνεται πιο βίαιη όταν χωρίς οργάνωση δημιουργείς μια κατάσταση, που φτάνει σε αντίθετα αποτελέσματα. Προσωπικά ήμουν πάντα εναντίον της μαζικής τρομοκρατίας. Επιστρέφω στα Εξάρχεια. Είναι μια γειτονιά που έχει κομμάτι απ’ τα όνειρά μου. Εγώ σαν φοιτητής πήγαινα ιδιαιτέρως συχνά στα Εξάρχεια τα βράδια, τα απογεύματα. Για μένα είναι μια συνοικία, η οποία ίσως κρύβει περισσότερα όνειρα για κάποιους ανθρώπους, συγκριτικά με άλλες συνοικίες της Αθήνας. ΡΙΤΑ: Για μένα έχουν αλλάξει εικόνα τα Εξάρχεια από τότε που τα θυμάμαι, τα επισκέπτομαι συχνά μέχρι και σήμερα. Πλέον μου δίνουν μια πολύ πιο καθαρή εικόνα απ’ ότι παλαιότερα. Έχω πιεί πολλούς καφέδες, στην πλατεία, έχω φάει πολλά σουβλάκια, (γέλια), σινεμά. Είναι μια γειτονιά που η πλειοψηφία των συμπολιτών μας με κάποιον τρόπο έχει ζήσει, άλλοι περισσότερο κι άλλοι λιγότερο. Στο παρελθόν ήταν λίγο παρακινδυνευμένη γειτονιά για εμένα, που είχα μεγαλώσει στο Μαρούσι. Δεν θα μπορούσα εύκολα να σκεφτώ να μείνω στα Εξάρχεια. Τώρα θα ήταν διαφορετικά. Τώρα θα μου ήταν πολύ πιο απλό.
-Από τη «βροχή» αναμνήσεων που σίγουρα έχετε, θα ήθελα κάποια – κάποιες, που σας …ζωγραφίζουν ένα έντονο χαμόγελο στο πρόσωπό σας.
ΘΑΝΟΣ: Είναι σωρεία αναμνήσεων πάνω σε πράγματα που έχω κάνει, πως έχει αντιδράσει ο κόσμος, τι ακριβώς δημιουργήθηκε στο μυαλό μου την παραμικρή στιγμή. Μπορώ να θέσω δεκάδες έντονα. Θα σου πω μια εικόνα που την κουβαλάω κοντά 57 χρόνια. Έχω τελειώσει μια συναυλία στα 11,5 – 12 χρόνια μου, το καλοκαίρι του ’59 στην Πάτρα. Ήμουν καλός πιανίστας από πιτσιρίκος. Παίζοντας μια σονάτα του Μπετόβεν στο τέλος της παράστασης είχα αποθεωθεί απ’ τον κόσμο. Φεύγοντας, προχωρούσα στην πλατεία όπου ήταν η μαμά μου, ο πατέρας μου, η γιαγιά μου και δυο φίλοι της οικογένειας. Εγώ ίσως 3 μέτρα πιο μπροστά ή πιο πίσω απ’ αυτούς, δεν θυμάμαι. Ήταν βράδυ 23:30 κι έρχεται ένα κοριτσάκι. Θυμάμαι φορούσε ένα γαλάζιο φόρεμα, ήταν στην ηλικία μου, στην έκτη δημοτικού τότε. Με κοιτάει, σταματάω, την κοιτάω… μου δίνει ένα κόκκινο τριαντάφυλλο, με φιλάει στο μέτωπο και φεύγει. Αυτό το κουβάλαγα πάρα πολλά χρόνια. Είχα γράψει το 2006 ένα δίσκο για πιάνο και της είχα αφιερώσει ένα κομμάτι. Το ονόμασα «στο κορίτσι με το τριαντάφυλλο». Χτύπησε το τηλέφωνο, μια φωνή μου λέει «εγώ είμαι» και την συνάντησα από κοντά. ΡΙΤΑ: Θυμάμαι την πρώτη στιγμή που άκουσα τη φωνή του Σταμάτη Κραουνάκη στο τηλέφωνό μου να μου λέει ότι του αρέσει πολύ η φωνή μου και ότι ήθελε να βρεθούμε. Θυμάμαι την ημέρα που πήγα στο σπίτι του Θάνου Μικρούτσικου για να με ακούσει και μου είπε ότι θα συνεργαστούμε. Θυμάμαι την πρώτη μέρα δισκογραφίας στο στούντιο του Μεγάρου, όπου είχε ήδη ηχογραφήσει η Καμεράτα το «Άννα μην κλαις» για να μπω να το πω εγώ και προσπαθούσα, -βλέποντας 40 ανθρώπους μέσα να ηχογραφούν σε μια άλλη αίθουσα- καθισμένη σε μια πολυθρόνα να συνειδητοποιήσω αυτό που μου συνέβαινε. Προσπαθούσα να τους εντοπίσω και δεν το χώραγε το μυαλό μου ότι θα μπω τώρα εγώ να πω το «Άννα μην κλαις» του Θάνου Μικρούτσικου, που είχε ηχογραφήσει πριν λίγο η Καμεράτα. Δεν μπορούσα να το φέρω στην πραγματικότητα. Θυμάμαι τη δεύτερη μέρα στο Ηρώδειο που την καταευχαριστήθηκα -γιατί η πρώτη μέρα μου φέρνει απελπισία, λόγω του άγχους που είχα- (γέλια). Θυμάμαι πολύ έντονα μια συναυλία στο Ισραήλ, όπου είπα μόνο Ελληνικά τραγούδια κι ενώ νόμιζα ότι κανείς δεν καταλαβαίνει τίποτα, όταν τελείωνε η συναυλία άρχισα να ακούω από κάτω «αυτή η νύχτα μένει» ή «την φλόγα» και είχα τρελαθεί… Πολλές μικρές στιγμές απροσδιόριστες, που νιώθεις τη μαγεία αυτού που κάνεις πάνω στην σκηνή. Όχι τη μαγεία αυτού που παράγεις, εννοώ αυτό που τόσο αγαπάς και σε γεμίζει…
-Τι έχει μεγαλύτερη ανάγκη πλέον η ανθρώπινη φύση μέσα απ’ την τελετουργία της μουσικής. Ως παραγωγός αυτής και ως αποδέκτης της…
ΡΙΤΑ: Αν μπορούσα να συνδυάσω και τα δυο θα σου έλεγα το ταξίδι. Η από ‘δω μεριά το δημιουργεί και το παράγει μέσα από ανάγκη έκφρασης. Ουσιαστικά αυτό είναι που αποζητά. Αυτό το δημιουργικό ταξίδι. Την ικανοποίηση που παίρνεις όταν αυτό που φτιάχνεις σου αρέσει. Ο αποδέκτης αναζητά αυτή τη μαγεία, αυτό που θα τον κάνει να νιώσει διαφορετικά, να νιώσει ότι κάτι αλλάζει μέσα του. Πολλές φορές μέσα από την τέχνη νιώθεις ότι δεν θα είμαι ξανά ο ίδιος. Βέβαια μπορεί να κρατήσει για λίγο αυτή η αίσθηση, αλλά είναι αυτό που σε έχει παρασύρει σε κάτι άλλο.
-Τι είναι «ροκ» για εσάς;
ΘΑΝΟΣ: Το «ροκ» δεν είναι μια μουσική φόρμα. Μπορεί να προέκυψε μια μουσική φόρμα μιας συγκεκριμένης περιόδου και στο μυαλό του άλλου να είναι αυτό το μπιτάτο πράγμα, το οποίο παίζεται με δύο ηλεκτρικές κιθάρες, ντραμς και μπάσο. Αυτό είναι μια λάθος προσέγγιση. Ροκ είναι μια φόρμα η οποία δεν είναι ομοιογενής, μπορεί να εξελίσσεται. Εμπεριέχει αυτό που περιέγραψα, μιας συγκεκριμένης φάσης, εγγλέζικης, αλλά αυτή τη στιγμή μπορεί να είναι πολλά διαφορετικά πράγματα. Επί της ουσίας, πρέπει να αναζητάμε το ροκ στην αίσθηση. Αυτό που αντιτίθεται σε κάτι παγιωμένο. Είναι επαναστατικό το ροκ σαν αίσθημα, σαν αίσθηση και σαν φόρμα. Άρα μπορεί να βρεθεί και σε πράγματα, ανεξάρτητα αν υπάρχουν δυο ηλεκτρικές κιθάρες ή όχι. Εγώ θεωρώ ότι ένα απ’ τα πιο μεγάλα, «ροκ» πράγματα είναι δικό μου και είναι «Οι 7 Νάνοι», που παίζω στο πιάνο. ΡΙΤΑ: Δεν ξέρω πως να απαντήσω σε αυτό. Στην Ελλάδα είναι πολύ παρεξηγημένη έννοια. Μπαίνει μια ηλεκτρική κιθάρα σε ένα τραγούδι και ξαφνικά είναι ροκ. Είναι ροκ κάτι που θυμίζει κάτι απ’ το εξωτερικό. Είναι μια γενικότερη φιλοσοφία. Μπορεί να χαρακτηρίσεις κι έναν άνθρωπο ροκ, ενώ δεν έχει να κάνει με τη μουσική του καταγωγή. Είναι περισσότερο η αίσθηση θεωρώ, του πως αντιλαμβάνεσαι τον άλλον, τη μουσική, αυτό που σου βγάζει, κι αυτό έχει νομίζω να κάνει πιο πολύ με μια ιδιαίτερη αυτονομία… μια ελευθερία λόγου, ελευθερία έκφρασης… Αυτό είναι που περνάει και μέσα απ’ τη μουσική γενικότερα.
-Ένα καλύτερο μέλλον μέσα από την τέχνη…
ΡΙΤΑ: Ένα καλύτερο μέλλον μέσα από την τέχνη… Για να υπάρξει η τέχνη και να μπορέσει να εκφραστεί σε μεγάλο μέρος του κόσμου και να γίνει αποδέκτης ο κόσμος θα πρέπει να υπάρξει χώρος. Για να υπάρξει χώρος θα πρέπει να αλλάξουν πάρα πολλά στο πως λειτουργούμε και σαν χώρα απέναντι στην τέχνη και στην παραγωγή της και να αλλάξουν ταυτόχρονα και οι άνθρωποι, οι οποίοι είναι επικεφαλείς σε πάρα πολλές ουσιαστικές θέσεις. Αποφασίζοντας για το τι είναι τέχνη, τι προβάλλεται και τι «τρώει» ο κόσμος. Αν όλα τα “βασικά” μέσα μαζικής ενημέρωσης προβάλλουν ένα συγκεκριμένο είδος, ας χτυπιέμαι εγώ και η κάθε εγώ. Οποιοσδήποτε και να δημιουργεί σπουδαία πράγματα, αν δεν προβάλλονται, εγώ κι εσύ και ο καθένας δεν θα τα μάθουμε ποτέ. Δεν θα ξέρουμε καν την ύπαρξη του ανθρώπου αυτού που πασχίζει με μόχθο και ταλέντο να κάνει κάτι. Άρα αρχικά θα έπρεπε να αλλάξει όλος ο μηχανισμός, όλη η αντίληψη, όλη η αισθητική για να μπορέσει και ο κόσμος να γίνει αποδέκτης όλου αυτού. Αλλιώς δεν γίνεται. Δεν υπάρχει και η παιδεία. Αν ένα παιδί έχει μεγαλώσει μες στα… σκυλάδικα και είναι αυτή η κουλτούρα του και είναι αυτό το μόνο που το νοιάζει, τι θα φορέσει το Σάββατο βράδυ, τι να τον κάνω αυτόν στο κοινό μου. Δεν θα επικοινωνήσουμε ποτέ. Δεν τον ενδιαφέρει ούτε αυτό που έχω να του πω κι ούτε εμένα, από την πλευρά μου, με ενδιαφέρει η άποψή του. Είμαστε δύο κόσμοι παράλληλοι.
